محمد عندلیب | کارشناسی ارشد اقتصاد
عبدالعظیم قربانی | کارشناسی ارشد اقتصاد
1395/11/4
تعداد بازدید:
مقدمه
در سال‌های اخیر یکی از واژه‌هایی که بارها از سوی رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید شده است واژۀ جهاد در انواع مختلفی از قبیل حرکت‌های جهادی، جهاد فرهنگی ، جهاد اقتصادی و مدیریت جهادی است. به عنوان نمونه می‌توان به نامگذاری سال ۱۳۹۰ به عنوان سال جهاد اقتصادی و سال ۱۳۹۳به عنوان سال اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی به صورت مستقیم و سال۱۳۹۲ با عنوان همت مضاعف ، کار مضاعف به صورت غیر مستقیم اشاره کرد.
در این نوشتار به بررسی بیانات معظم له دربارۀ مدیریت جهادی می‌پردازیم اما برای درک بهتر منظومه فکری ایشان در این زمینه، به بازیابی واژه‌هایی همچون جهاد و حرکت‌های جهادی و جهاد اقتصادی نیز می‌پردازیم تا مؤلفه‌های مدیریت جهادی در شرایط جنگ تمام‌عیار اقتصادی را استخراج می‌نماییم.
جهاد
در قرآن کریم گاهی بحث از قتال شده است مانند آیه واجب شدن نبرد با مشرکین که می‌فرماید «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتال» و گاهی بحث جهاد مطرح گردیده است: «وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ». با بررسی آیات و روایات معلوم می‌گردد که واژه «قتال» فقط به معنای مقابله نظامی و درگیری با دشمن است ولی واژه جهاد به معنای هرگونه کوشش در راه خدا و تلاش برای انجام نیکیها است و قتال شعبهای از جهاد است.
رهبر انقلاب اسلامی در بیان معنای جهاد می‌فرمایند: «معیارِ جهاد، شمشیر و میدان جنگ نیست. معیار جهاد، همان چیزی است که امروز در زبان فارسی ما در کلمه مبارزه وجود دارد. فلانی آدم مبارزی است؛ فلانی آدم مبارزی نیست. نویسنده مبارز؛ نویسنده غیرمبارز. عالِم مبارز؛ عالِم غیر مبارز. دانشجوی مبارز و طلبه مبارز؛ دانشجوی غیر مبارز و طلبه غیر مبارز. جامعه مبارز و جامعه غیرمبارز. پس، جهاد یعنی مبارزه. در مبارزه، دو چیز حتماً لازم است: یکی اینکه در آن جدّ و جهد و تحرّکی باشد. انسان در رختخواب یا در پستوی خانه که نمی‌تواند مبارزه کند! در مبارزه، باید جدّ و جهدی وجود داشته باشد. مبارزه، در آنجا که دشمن نیست، معنا ندارد. پس، جهاد متقوّم بر این دو رکن است: یکی اینکه در آن جدّ و جهد باشد؛ دیگر اینکه در مقابل دشمن باشد. اگر کسی علیه دوست جدّ و جهد کند، این جهاد نیست؛ بلکه فتنه و اخلال است. اگر کسی در مقابل دولت حق، در مقابل صلاح و نظام حق، جدّ و جهد و تلاش کند، این فتنه و محاربه است؛ جهاد نیست. حال این جدّ و جهدی که انجام میگیرد، به هر شکلی باشد ـ چه به شکل نوشتن، گفتن، کتاب، و چه به شکل شب‌نامه، شایعه‌پراکنی، نق‌زدن و منفی‌بافی ـ همه اش فتنه‌گری و اغواگری و بعضی از اَشکالش محاربه است. اگر همه اینها در مقابل دشمن خدا و دشمنِ «علی لسان اللَّه و لسان رسوله و اولیائه علیهم السلام»، باشد، میشود «جهاد فی سبیل اللَّه». پیغمبر به این گونه جهاد دعوت میکند. پس، تنبلی و نشستن و بیکارگی و بی‌اهتمامی، از امّت پیغمبر خواسته نیست.»1
جهاد یعنی حرکت انسان در میدان حرکت و مبارزه با مانع‌ها و مانع تراش‌ها و احساس تکلیف و تعهد. یک ملت وقتی معتقد به جهاد شد، در همه میدان‌ها پیشرو ست.
ایشان در جایی دیگر می‌فرماید: «یک ملت وقتی معتقد به جهاد شد، در همه میدان‌ها پیشرو است. جهاد فقط تفنگ به دست گرفتن نیست؛ جهاد این است که انسان خود را همیشه در میدان حرکت و مبارزه با مانع‌ها و مانع تراش‌ها ببیند، احساس تکلیف کند، احساس تعهد کند؛ این میشود جهاد؛ جهاد اسلامی این است. جهاد گاهی با جان است، گاهی با مال است، گاهی با فکر است، گاهی با دادن شعار است، گاهی با حضور در خیابان است، گاهی با حضور در پای صندوق رأی است؛ این میشود جهاد فی سبیل اللَّه؛ و این است که یک ملت را رشد می‌دهد، طراوت می‌دهد، تازگی می‌دهد، امید می‌دهد و یک ملت پیش می‌رود.حالا مبارزه با این ملت چگونه ممکن است؟ آن جبهه ضداسلامی و ضدانقلاب اسلامی و ضدنظام اسلامی که در دنیا به وجود آمد، می‌خواهد با یک چنین پدیده عظیمی مبارزه کند. چه جوری میتواند مبارزه کند؟ با جنگ امکان ندارد ـ امتحان کردند، دیدند ـ با تهدید به جنگ و تهدید نظامی امکان ندارد، با تحریم امکان ندارد. کسانی که خیال می‌کنند میتوانند ملت ایران را با تحریم به زانو در بیاورند، آب در هاون می‌‌کوبند. ملتی که امید دارد، ایمان دارد، می‌‌داند دارد چه کار میکند، این ملت را که با تهدید نمی‌شود به عقب‌نشینی وادار کرد.»2
حرکت‌های جهادی
ایشان در بیان ضرورت حرکت‌های جهادی می‌فرمایند:« اگر یک ملّتی به خود نیاید، خود را قوی نکند، دیگران به او زور می‌گویند. بعضی ملّت‌ها هستند که تا قوی‌شدن، فاصلۀ زیادی دارند؛ امیدی وجود ندارد که بخواهند در خود آن نیرویی را که بتوانند مقابله کنند با زورگویان و گردن‌کلفت‌های عالم، ایجاد کنند؛ امّا ملّت ما این‌جور نیست. ما اوّلاً استعداد قوی شدن، زیاد داریم، امکانات و ظرفیّتها هم زیاد داریم. ملّت ما به سمت اقتدار ملّی هم راه افتاده است و راه زیادی پیموده است.»3
«با حرکت عادی نمی‌شود پیش رفت. با حرکت عادی و احیاناً خواب‌آلوده و بی‌حساسیت نمی‌شود کارهای بزرگ را انجام داد. یک همت جهادی لازم است. تحرک جهادی و مدیریت جهادی برای این کارها لازم است. باید حرکتی که میشود، هم علمی باشد، هم پرقدرت باشد، هم با برنامه باشد و هم مجاهدانه باشد.»4
« روحیۀ جهادى لازم است. ملت ما از اول انقلاب تا امروز در هر جایی که با روحیۀ جهادى وارد میدان شده، پیش رفته. این را ما در دفاع مقدس دیدیم، در جهادسازندگى دیدیم، در حرکت علمى داریم مشاهده می‌کنیم. اگر ما در بخش‌هاى گوناگون، روحیۀ جهادى داشته باشیم، یعنى کار را براى خدا، با جدیت و به‌صورت خستگى‌ناپذیر انجام دهیم (نه فقط به‌عنوان اسقاط تکلیف)، بلاشک این حرکت پیش خواهد رفت.»5
«کار جهادى یعنى از موانع عبور کردن، موانع کوچک را بزرگ ندیدن، آرمان‌ها را فراموش نکردن، جهت را فراموش نکردن، شوق به کار؛ این کار جهادى است. کار را باید جهادى انجام داد تا ان‌شاءالله خدمت به‌خوبى انجام بگیرد.»6
«آنچه برای بنای زندگی و سازندگی آینده مورد انتظار است، بدون مشارکت مردم تحقّق‌پذیر نیست. بنابراین علاوه بر مدیریّتی که مسئولین باید انجام بدهند، حضور مردم در هر دو عرصه لازم و ضروری است، هم عرصۀ اقتصاد، هم عرصۀ فرهنگ. بدون حضور مردم کار پیش نخواهد رفت و مقصود تحقّق پیدا نخواهد کرد. مردم در گروه‌های گوناگون مردمی با اراده و عزم راسخ ملّی میتوانند نقش‌آفرینی کنند. مسئولین هم برای اینکه بتوانند کار را به‌درستی پیش ببرند، احتیاج به پشتیبانی مردم دارند. آنها هم بایستی با توکّل به خدای متعال و با استمداد از توفیقات و تأییدات الهی و کمک مردمی، مجاهدانه وارد میدان عمل بشوند.»7
جهاد اقتصادی
با توجه به تحمیل جنگ تمام‌عیار اقتصادی توسط دشمن بر علیه کشور، جهاد، حرکت جهادی، مدیریت جهادی و تلاش خستگی‌ناپذیر در برابر دشمنان اسلام و انقلاب، صبغهای اقتصادی به خود گرفته است و لازم است همۀ اقشار مردم و مسئولان، به این جهت از دشمنی استکبار جهانی به سردمداری آمریکای جهانخوار توجه داشته باشند. کشوری که بیش از ۳۵ سال با انواع دشمنی و مکر از سوی استکبار روبرو بوده است باید همواره دشمنیها در عرصههای مختلف از جمله اقتصاد را تحت نظر داشته باشد و تدابیر و پیشبینیهای مقتضی را انجام دهد و باید توجه کرد که جمهوری اسلامی ایران در آینده نیز با این جنگ اقتصادی روبرو خواهد بود و به صرف دستیابی به توافق هستهای که تصویب و اجرای آن با مسائل و مشکلات فراوانی همراه است نمیتوان دشمنی روشن آمریکا را نادیده گرفت. حتی به فرض اجرای برجام نیز، باتوجه به باقی ماندن تحریمهای اقتصادی در زمینههای غیر هستهای از یک سو و بدعهدی و حیلههای دشمن و توجه به تجربۀ ۳۵سالۀ کشور از سوی دیگر لزوم حفظ و تقویت روحیۀ جهادی در عرصۀ اقتصاد امری مهم است. امام خامنهای(مدظلهالعالی) در این زمینه می‌فرمایند: «امروز عرصهی اقتصاد، بهخاطر سیاست‌های خصمانهی آمریکا، یک عرصهی کارزار است، یک عرصهی جنگ است، جنگی از نوع خاص.
عامل مهمّ مدیریّت جهادى عبارت است از خودباورى و اعتماد به نفس و اعتماد به کمک الهى.
در این عرصهی کارزار، هر کسی بتواند به نفع کشور تلاش کند، جهاد کرده است. امروز هر کسی بتواند به اقتصاد کشور کمک بکند، یک حرکت جهادی انجام داده است. این جهاد است؛ البتّه جهادی است که ابزار خودش را دارد، شیوههای مخصوص خود را دارد، باید این جهاد را همه با تدبیر مخصوص خود و سلاح مخصوص خود انجام بدهند.»8 از دیگر ضرورتهای اهتمام جدی به جهاد اقتصادی که از بیانات رهبر معظم انقلاب(مدظلهالعالی) بدست میآید می‌توان به این موارد اشاره کرد: بهبود معیشت مردم، رسیدن به اهداف سند چشمانداز ازجمله قدرت اقتصادی اول منطقه و اجرای سیاست‌های کلی ابلاغی در حوزۀ اقتصاد، دستیابی به پیشرفت اقتصادی؛ که ازجمله ابزارهای لازم برای پیروزی قطعی بر استکبار پیروزی در همۀ زمینهها از جمله اقتصاد است لذا باید به پیشرفت اقتصادی برسیم و با توجه به شرایط موجود و استفاده دشمن از ابزار اقتصادی از جمله تحریم برعلیه جمهوری اسلامی ایران، راهی جز جرکت جهادی در این زمینه مارا به هدف نمیرساند.با توجه به بیانات راهگشای ایشان چند نکته را می‌توان متذکر شد. اولاً جهاد اقتصادی دو بخش دارد که عبارتند از مردم و مسئولان؛ و هرکدام از این دو در هر طبقه و طیفی که باشند در قبال جهاد اقتصادی وظیفهای خاص برعهده دارند. ایشان در مواضع مختلفی به بیان وظایف اقشار مختلف پرداختهاند. در این زمینه ایشان می‌فرمایند: «ببینید کارگر ایرانی چه تولید کرده است، سرمایهدار ایرانی چه سرمایهگذاری کرده است. در زمینۀ مصرف، عمدۀ کار دست مردم است؛ که این بخشی از اصلاح الگوی مصرف است که من دو سال قبل اینجا به ملت ایران عرض کردم، و بخشی از جهاد اقتصادی است که سال گذشته عرض کردم. تولید ملی مهم است؛ این را باید هدف قرار بدهند.»9
«اگر ما توانستیم تولید داخلی را رونق ببخشیم، مسئلۀ تورم حل خواهد شد؛ مسئلۀ اشتغال حل خواهد شد؛ اقتصاد داخلی به معنای حقیقی کلمه استحکام پیدا خواهد کرد. اینجاست که دشمن با مشاهدۀ این وضعیت، مأیوس و ناامید خواهد شد. وقتی دشمن مأیوس شد، تلاش دشمن، توطئۀ دشمن، کید دشمن هم تمام خواهد شد.»10
اجرایی ساختن سیاست‌های کلی که تاکنون از سوی رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده است و رفع موانعی که در این خصوص وجود دارد را می‌توان از مصادیق کامل جهاد اقتصادی دانست. این سیاستها که عبارتند از: سیاست‌های مربوط به انرژی، امنیت اقتصادی، منابع آب، بخش معدن، منابع طبیعی، حمل و نقل، نظام اداری، اصلاح الگوی مصرف، مسکن، تشویق سرمایهگذاری، اشتغال، حمایت از تولید ملی، کار و سرمایۀ ایرانی، اقتصاد مقاومتی، علم و فناوری در کنار اجرای صحیح برنامۀ ششم توسعه و حرکت در مسیر سند چشمانداز میتواند اهداف اقتصادی انقلاب اسلامی را تا حد مطلوبی محقق سازد.
مدیریت جهادی
مدیریت میتواند در اشکال گوناگونی خود را نشان دهد؛ اما زمانی میتواند دستاوردهای بزرگ مورد انتظار را تحقق بخشد، که این مدیریت با صبغه جهادی همراه باشد. اینکه رهبر معظم انقلاب، بر مدیریت جهادی در تحقق اهداف تاکید میکند، از آن روست که این عزم ملی را مسئولان جهادی باید چنان مدیریت کنند تا به شکل درست و در راستای اهداف قرار گیرد. حماسه و هیجان مردمی که برخاسته از انتظارات و مطالبات آنان است می‌بایست با مدیریت خردمند ولی جهادی هدایت شود تا به شکل درست در خدمت اهداف قرار گیرد.
اگر عزم ملی ناظر به حرکت توفنده ملت و استقامت و مقاومت در برابر مشکلات و برداشتن آن‌هاست، در عنوان مدیریت جهادی، مسئولیت مسئولان و دولتمردان مشخص و تعیین شده است. در اینجا از مدیران و مسئولان کشور که مدیریت کشور را به عهده دارند، خواسته شده تا در قالب مدیریت جهادی این حرکت و عزم توفنده ملت را برای تحقق اهداف جهت‌دهی کنند تا از هرگونه هرزروی و تباه شدن جلوگیری به عمل آید. به سخن دیگر، در عبارت رهبری، مسئولیت و تکلیف متقابل ملت و دولت تعیین شده است. اگر ملت عزم داشته باشد، ولی مدیریت نشود ممکن است بی‌ثمر باشد؛ چنان که مدیریت عادی و غیرجهادی دولت نیز میتواند سرمایه گرد آمده از عزم ملت را تباه سازد. بنابراین لازم است که دولتمردان بیرون از مدیریت معمولی در قالب یک مدیریت خاص که از آن به مدیریت جهادی یاد شده، این حماسه و توان توفنده و تاثیرگذار ملت را هدایت و مدیریت کنند و به سرعت از آن بهره‌گیرند.
ایشان می‌فرمایند: «چالشهاى درونى ما این‌هاست: سرگرم شدن به اختلافات در داخل کشور؛ اختلافات فرعى و اختلافات سطحى، ما را سرگرم بکند، در مقابل هم قرار بدهد، تعارض به‌وجود بیاورد، ما را از مسائل اصلى و از خطوط اصلى غافل بکند؛ این یکى از مصادیق آن چالش اصلى است که عرض شد. از دست دادن انسجام ملت از چالشهاى ما است. دچار شدن به تنبلى و بى‌روحیگى، دچار شدن به کم‌کارى، دچار شدن به یأس و ناامیدى، تصور اینکه ما نمیتوانیم، تصور اینکه تا حالا نتوانستیم؛ نخیر، همان‌طور که امام فرمودند ما میتوانیم، باید عزم داشته باشیم، عزم ملى و مدیریت جهادى میتواند همۀ این گره‌ها را باز کند. اینها همه، آن چالشهاى درونى ما است که باید با اینها مقابله کنیم.»11
باید دشمن را شناخت، دشمنىِ او را باید فهمید، نقشۀ او را باید تشخیص داد. یکى از نقشه‌هاى مهمّ دشمن، متوقّف کردن حرکت علمى در کشور است. خب، وقتى این را فهمیدیم، برمی‌گردیم به دانشگاه؛ اینجا آن مدیریّت جهادى که ما عرض کردیم، معنا پیدا میکند. چون جهاد عبارت است از تلاشى که در مقابل یک دشمنى‌اى انجام میگیرد؛ هر جور تلاشى جهاد نیست. جهاد عبارت است از آن تلاشى که در برابر یک چالش خصمانه از سوى طرف مقابل صورت میگیرد؛ این جهاد است.12
ایشان سه ویژگی را برای مدیریت جهادی برشمرده اند: ۱. خدمت به مردم، ۲.&160;نیت خدایی(خلوص) و ۳. تکیه بر علم.
البته ویژگی‌های سلبی و ایجابی دیگری نیز برای مدیریت جهادی می‌توان برشمرد که برخی از آنها عبارتند از:
الف) اعتقاد به نصرت و یاری خداوند متعال، ب) پرهیز از هرگونه تجمل‌گرایی و گرایش کامل به سادگی، پ) آینده‌نگری، ت)شایسته‌سالاری، ث) داشتن روحیه مردمی و حضور دائم در جمع مردم و کسب نظرات ایشان، ج) کار و مجاهدت خستگی ناپذیر، چ) خودسازی و تزکیه دائمی، ح) ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی و گروهی، خ) دشمن‌شناسی، د) مسئله شناسی، ذ) استفاده صحیح و دقیق از بیت المال، ر) سعی در افزایش بهره‌وری بیشتر از منابع موجود ، ز)خطر‌پذیری و ریسک‌پذیری، ژ) داشتن نگاه آرمانگرا و درعین‌حال واقع بینانه.
نتیجه‌گیری
با ترکیب این ویژگی‌ها و توجه به شرایط موجود می‌توان ویژگی‌های مورد نیاز برای اعمال مدیریتی جهادی در شرایط جنگ تمام عیار اقتصادی در حوزه اقتصاد را با استفاده از منظومه فکری معظم له اینگونه استنباط نمود:
در مدیریت جهادی اصل مبارزه تمام عیار و هر لحظه با دشمن در همه عرصهها یک اصل اساسی است یعنی یک مدیر در هر کجای کشور و در هر سطحی از مدیریت که قرار دارد بداند که مجموعه تحت مدیریت او سنگری است در جبهه گسترده جنگ نرم با دشمن . لذا در طراحیها، هدفگذاریها و اقدامات حتماً باید مقابله و مبارزه با اقدامات دشمن را لحاظ نماید.
جهت گیری و اولویتبندی در انتخاب موضوعات و رویکردهای مجموعه تحت امر مدیر جهادی بر اساس دو نکته اساسی است: الف) نیاز جامعه اسلامی. ب) حساسیت و تمرکز دشمن؛&160; یعنی موضوعی در اولویت قرار میگیرد که از طرفی جزء نیازهای اساسی جامعه است و از طرفی نیز دشمن روی آن موضوع حساسیت بیشتری دارد و لطمه بیشتری میخورد.
هدفمندی، هوشمندی، نگاه بلندمدت داشتن، آینده‌نگری ، همه جانبهنگری و استمرار در برنامهریزیها و اقدامات اجرایی
از موانع عبور کردن، موانع کوچک را بزرگ ندیدن، منتظر تأمین امکانات ایده آل نماندن، نگاه مأموریتگونه به کارها و وظایف و اولویت دادن به تحقق مأموریتها. در واقع برای یک مدیر جهادی امکانات و تجهیزات تابعی از اراده و عزم اوست.
توجه ویژه به سرمایه انسانی و کادرسازی و انگیزهدهی و هویتبخشی به نیروی انسانی زیر مجموعه و توجه به درون زایی اقتصادی
ترکیب مناسب سه مقوله مهم عقلانیت، معنویت و عدالت به عنوان زیر ساخت اندیشه ای یک مدیر جهادی اقتصادی
رعایت تقوای الهی، انس با قرآن و ادعیه، رعایت تقوای جمعی، مقید بودن به حدود الهی و متوسل نشدن به هر وسیله. تلاش برای جلب برکت الهی در مجموعه از طریق دوری از رذائل خصوصاً دروغ، غیبت، سوء ظن، تهمت و قول به غیر علم.
اخلاص داشتن و مخلصانه کار کردن، فعالیت بدون چشم داشت و منتظر تشکر دیگران نماندن، مهم بودن انجام کار خوب نه اینکه به اسم چه کسی تمام شود؟
نگاه جبهه ای و فراگیر داشتن و محدود نشدن و نگاه بخشی و جزئی نداشتن به تعبیری مصلحت و منافع عمومی کشور و انقلاب را لحاظ کردن
تقویت بهره وری، افزایش ساعت مفید کاری، استفاده حداکثری از ظرفیتهای پیرامونی و بالفعل کردن ظرفیتهای بالقوه، اصلاح الگوی مصرف و جلوگیری از اسراف و حیف و میل بیت المال
مدیریت دانش، انتقال تجربه به دیگران و استفاده از تجربه گذشتگان، عدم موازی کاری، هر کاری را از صفر شروع نکردن و تلاش برای ادامه کارهای خوب دیگران
حمایت از تولید و تولیدگر ایرانی و کاهش وابستگی به خارج از کشور به هر میزان ممکن و تبلیغ و ترویج مصرف کالای ایرانی در مجموعه تحت امر،تقویت دیپلماسی اقتصادی منطقهای
نوآوری، خلاقیت و ابتکار در عرصههای مختلف اجرایی و مدیریتی در حوزه‌های مختلف اقتصادی
مردمداری و تقویت روحیه خدمتگذاری بدون چشم داشت
تقویت نظارت بر زیرمجموعه از طرق مختلف و طراحی سیستم نظارتی که قائم به شخص نباشد خصوصاً در مجموعه هایی که با مباحث مالی سرو کار بیشتری دارند
مبارزه جدی ، فراگیر و بی امان با مفاسد اقتصادی و اخلاقی بطوریکه روزنهها و منافذ سوء استفاده را ببندد و جرأت تخلف و ارتکاب جرم را از متخلفان بگیرد.
۱۷- توجه به اقشار ضعیف و کمدرآمد جامعه و محرومین و تلاش در جهت توانمند‌سازی آنان . ▪
پی‌نوشت
1. بیانات در آغاز درس خارج فقه، ۲۰ شهریور ۱۳۷۳.
2. بیانات در دیدار مردم اصفهان در روز عید قربان، ۲۶ آبان ۱۳۸۹.
3. بیانات در حرم مطهر رضوی، اول فروردین ۱۳۹۳.
4. بیانات در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، ۲۰ اسفند ۱۳۹۲.
5. بیانات در حرم مطهر رضوی، اول فروردین ۱۳۹۰.
6. بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت، ۶ شهریور ۱۳۹۲.
7. پیام نوروزی سال ۱۳۹۳
8. بیانات در حرم مطهر رضوی، اول فروردین ۱۳۹۴.
9. بیانات در حرم رضوی، ، اول فروردین ۱۳۹۱.
10. پیام نوروزی سال ۱۳۹۱.
11. بیانات در مراسم بیست و پنجمین سالروز رحلت حضرت امام خمینی؟ره؟، ۱۴خرداد۱۳۹۳.
12. بیانات در دیدار اساتید دانشگاه‌ها، ۱۱ تیر ۱۳۹۳.
----------------------------
پدافند اقتصادی، ش 11، مهر ماه 1394، صص5-7
