یکی از الزامات تحقق اقتصاد مقاومتی در عرصۀ عینیت، طراحی نهادهای لازم برای پیاده‌سازی اصول اقتصاد مقاومتی است. در این مسیر، ممکن است از برخی از نهادهای موجود در اقتصاد متعارف نیز استفاده بشود اما نهادهای موجود صرفاً از جنبۀ عدم‌مغایرت با اقتصاد مقاومتی می‌توانند ارزیابی شوند. ایجاد نهادهای بومی و برخاسته از ارزش‌های انقلاب اسلامی در طی چند دهۀ گذشته تجربیات مختلفی را پیش روی ما قرار داده است. بر این اساس، در این مقاله تلاش می‌شود با بررسی تاریخی حرکت‌های جهادی پس از انقلاب اسلامی، الگویی برای حرکت‌های جهادی اقتصادی در چارچوب اقتصاد مقاومتی ارائه شود. ۱

بستر تاریخی شکل‌گیری حرکت‌های جهادی

از جمله نهاد‌های تاسیسی حضرت امام خمینی ره «جهاد سازندگی» بود، که همزمان با بنای بسیج قبل از جنگ در کشور طراحی شد و هدف از آن ترمیم خرابی‌هایی بود که پس از انقلاب باقی مانده بود. نهادی مردمی که همراه با کمک و فداکاری و حرکت جهادی آنان همراه بود. این نهاد مردمی بنا به تصمیم‌گیری آن زمان، پس از چهار سال به وزارت جهاد سازندگی مبدل گردید و زحمات بی وقفه‌ای در دفاع مقدس از خود نشان داد که به تعبیر امام در قالب الفاظ نمی‌گنجد و لقب «سنگرسازان بى‏سنگر» را از ایشان بر خود ماندگار کردند.

زمانی که زمزمه ادغام وزارت خانه جهاد سازندگی با جهاد کشاورزی در دوران اصلاحات با بهانه از بین بردن موازی کاری‌ها به گوش می‌رسید، مقام معظم رهبری برای آنکه رسالتی که امام راحل بر دوش جهاد سازندگی قرار داده بود بر روی زمین نماند، دو ماه قبل از ادغام وزارت خانه‌ها در دیدار با فرماندهان بسیج و سپاه «طرح بسیج سازندگی» را مطرح می‌کنند و خواستار همکاری مسئول بسیج مستضعفان و وزیر جهاد سازندگی وقت می‌شوند تا این طرح که ماحصل پیوند دو نهاد ماندگار از امام راحل بود، شکل بگیرد. ایشان دو ماموریت برای بسیج سازندگی قرار می‌دهند: یکی آماده کردن جوانان برای خودسازی و دیگری کمک به دولت در آبادانی و سازندگی کشور به گونه‌ای که سازماندهی، مدیریت و به کارگیری با بسیج سازندگی و بودجه و پشتیبانی بقیه کارها به عهده دولت باشد.

حرکت‌های جهادی با مشخصۀ کار و تلاش بی وقفه در عرصۀ تحقق اهداف گفتمان انقلاب در عرصه‌های گوناگون عمرانی، علمی، اقتصادی، پژوهشی و فرهنگی شکل گرفت.

 بنابراین نهاد بسیج سازندگی ناشی از نیازهای واقعی برآمده از متن انقلاب اسلامی و بر پایۀ گفتمان فکری امام و رهبری انقلاب شکل گرفت. حرکت‌های جهادی با مشخصۀ کار و تلاش بی وقفه در عرصۀ تحقق اهداف گفتمان انقلاب در عرصه‌های گوناگون عمرانی، علمی، اقتصادی، پژوهشی و فرهنگی شکل گرفت. طبیعی است که زمانی که افکار و اندیشه‌های جدید در عرصۀ ادارۀ اجتماع ذیل گفتمان انقلاب بوجود آمد ساختارها و نهادهای برخواسته از تمدن غرب، بازوی اجرایی مناسبی برای تحقق آن اهداف نیست و نیاز به نهادهای متناسب با این افکار است. از همین رو حرکت‌های جهادی بسیج سازندگی نهادی متناسب با نیازها و سازۀ افکار انقلاب کارکردهای خود در عرصۀ نظام سازی اسلامی را به ثمر می‌رساند. در این مجال به توضیح مختصر عرصه‌های مختلف حرکت‌های جهادی بسیج سازندگی مبتنی بر تجربیات موجود می‌پردازیم.

حرکت‌های جهادی عمرانی

حرکت‌های جهادی عمرانی آن دسته از فعالیت‌ها و خدمات جهادی را شامل می‌شود که با هدف تامین برنامه‌های رفاه اجتماعی و اجرای امور زیربنایی در بخش‌های مختلف ساختمانی، تاسیسات و... در جهت عمران و آبادانی مناطق مختلف کشور و فراهم کردن زمینه‌های معیشت مردم این مناطق صورت می‌پذیرد. بر اساس رهنامۀ عمرانی اردوهای جهادی کلیۀ فعالیت‌های عمرانی که دارای این شرایط باشند، حرکت جهادی عمرانی محسوب می‌شود: عام المنفعه، زودبازده و کم هزینه ( ایران دوست، ۱۳۹۰: ۲۵). رسیدگی به امور زیربنایی و عمرانی مناطق مختلف یک کشور علاوه بر اینکه لازمۀ به ثمر رسیدن شرایط لازم برای معیشت مردم می‌باشد، بسترسازی لازم برای اجرای فعالیت‌های اقتصادی مردمی را در منطقه فراهم می‌آورد. از این رو ضرورت حرکت‌های جهادی عمرانی در تحقق اهداف و برنامه‌های اقتصاد مقاومتی مشخص می‌شود چرا که بدون وجود بستر لازم برای فعالیت اقتصادی امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و استعدادهای مناطق در جهت مقاومت اقتصادی وجود ندارد.

حرکت‌های جهادی عمرانی را می‌توان ذیل دو دسته معرفی کرد:

حرکت‌های عمرانی انتفاعی

منظور آن دسته از فعالیت‌های عمرانی است که از آن‌ها انتظار عایدی نیز وجود دارد و هزینه‌های جاری خود را تامین می‌کند. به عبارت دیگر این فعالیت‌های عمرانی علاوه بر بهره‌برداری خاص خود عوایدی برای تامین هزینه‌های جاری می‌تواند در پی داشته باشد.

حرکت‌های جهادی غیر‌انتفاعی

این گونه فعالیت‌های عمرانی تنها با هدف تامین رفاه اجتماعی منطقه بدون انتظار عایدی از این طرح‌ها انجام شده است. این طرح‌ها در صورتی که دارای هزینۀ جاری خاصی باشند می‌بایستی پیش بینی تامین آن نیز بشود. در فرآیند حرکت‌های جهادی عمرانی می‌بایست مراحلی طی شود تا نتیجۀ مطلوب آنها حاصل گردد. نیاز سنجی، امکان سنجی و در نهایت ارزیابی پروژه، برنامه‌ریزی و اقدامات اجرایی و مهیاسازی در فرآیند حرکت‌های جهادی عمرانی باید مد نظر قرار گیرد. بدون در نظر گرفتن این مراحل و قواعد و استانداردهای لازم در زمینۀ اجرای حرکت‌های جهادی عمرانی دستیابی به اهداف راهبرد اقتصاد مقاومتی از طریق این حرکت‌ها امکان پذیر نمی‌باشد.

حرکت‌های جهادی در حوزۀ اقتصاد فراهم کننده بستر لازم برای استفاده از ظرفیت‌های مناطق در جهت مقاومت اقتصادی می‌باشد.

 بر طبق این فرآیند ابتدا می‌بایست تدقیقی در نیازهای عمرانی منطقه انجام شود که لازمۀ این امر شاخت از شرایط منطقه از جمله تحلیل و ارزیابی موقعیت طبیعی و محیط زیستی منطقه و تحلیل اقتصادی و اجتماعی از منطقه می‌باشد. برخی از فعالیت‌های عمرانی در جهت تامین نیازهای معیشتی و رفاه عمومی و برخی دیگر پشتوانه و بستر لازم برای فعالیت‌های اقتصادی را فراهم می‌کند. ازهمین رو می‌بایستی نیاز سنجی دقیقی در رابطه با نواع این فعالیت‌های عمرانی صورت گیرد. از طرف دیگر با توجه به شرایط و ظرفیت‌های منطقه و نحوۀ تامین مالی پروژه، امکان اجرای این فعالیت عمرانی بایستی تعیین گردد در غیر این صورت ممکن است هزینه‌های گزافی در مسیر اجرای پروژۀ عمرانی متحمل شویم. نکتۀ دیگر که در مسیر حرکت‌های جهادی عمرانی توجه به ارزیابی پروژه از لحاظ تحلیل‌های رایج مانند تحلیل‌های هزینه- فایده و... می‌باشد. و در نهایت نیز برنامه ریزی و زمان بندی لازم برای اجرای درست و به موقع حرکت جهادی عمرانی صورت می‌پذیرد.

حرکت‌های جهادی اقتصادی

این دسته از حرکت‌های جهادی از جمله امور زیربنایی برای رشد اقتصادی و پیشرفت مناطق مختلف کشور می‌باشد. با توجه به شبکۀ گسترده و فراگیر حرکت‌های جهادی بسیج سازندگی امکان برنامه‌ریزی اقتصادی مبتنی بر راهبرد اقتصاد مقاومتی در مناطق مختلف کشور وجود دارد. بنابراین با توجه به اینکه مسئلۀ اقتصادی کشور مقاوم سازی اقتصاد در برابر فشارهای اقتصادی است، حرکت‌های جهادی در حوزۀ اقتصاد فراهم کننده بستر لازم برای استفاده از ظرفیت‌های مناطق در جهت مقاومت اقتصادی می‌باشد. در هر یک از مناطق با توجه به موقعیت طبیعی و جغرافیایی و زیستی منطقه ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای فعالیت اقتصادی در جهت تامین نیازهای کشور وجود دارد. در صورتی که نیازهای کشور در زمینه‌های مختلف به ظرفیت‌ها و استعدادهای مناطق مختلف گره بخورد قوام نظام اقتصادی کشور و اتکای به درون و کاهش وابستگی به بیگانه رقم می‌خورد. مقاومت اقتصادی در گرو تامین نیازهای ضروری و کالاهای حیاتی و استراتژیک کشور می‌باشد و از این رو هدف فعالیت‌های جهادی اقتصادی برنامه ریزی در جهت تحقق مقاومت اقتصادی از طریق استفاده از ظرفیت مناطق برای تامین امنیت کالاهای ضروری و استراتژیک است. در صدر اجرای حرکت‌های جهادی اقتصادی شناسایی دقیق فعالیت‌های اقتصادی مطلوب برای منطقۀ مورد نظر است. نکتۀ مهم در این زمینه این است که اگر چنانچه هدف از فعالیت‌های جهادی تحقق مقاومت اقتصادی است درتعیین نوع فعالیت‌ها و اولویت بندی‌ها علاوه بر بررسی و تحلیل منطقه، نگاه کلان به نیازها و لوازم کلی اقتصاد مقاومتی در سطح کشور نیز اهمیت می‌یابد. از همین رو در برنامه ریزی حرکت‌های جهادی اقتصادی منطقه به عنوان جزئی از یک کل و در چارجوب نظام اقتصادی کشور در نظر گرفته می‌شود. پس از شناسایی و اولویت بندی فعالیت‌های متناسب، بستر سازی و فراهم کردن زمینه‌ها از جمله تامین مالی، نهادسازی‌های لازم، برطرف کردن موانع محتمل، توانمندسازی مردم و... ضروری می‌باشد. در نهایت فعالیت‌ها و اقدامات اجرایی لازم برای تاسیس و راه اندازی فعالیت‌های اقتصادی در مسیر حرکت‌های جهادی اقتصادی مد نظر می‌باشد. با توجه به موارد پیش گفته حرکت‌های جهادی اقتصادی هدف استفاده صحیح از ظرفیت‌های طبیعی و انسانی بومی در مناطق مختلف کشور برای دستیابی به مولفه‌های یک اقتصاد مقاوم با پشتوانۀ مردمی را دنبال می‌کند.

حرکت‌های جهادی فرهنگی

حرکت‌های جهادی در حوزۀ فرهنگی یعنی تلاش مستمر و بی وقفه به منظوراصلاح و مهندسی خلقیات و عادات و رسوم و افکار و به طور کلی نهادهای موجود در میان افراد جامعه به جهت هماهنگی بیشتر با تعالیم دینی و آموزه‌های اسلامی و ایجاد بستری مناسب برای اجرای احکام الهی است. از آنجا که کار جهادی در حوزۀ فرهنگ به آداب و رسوم و اخلاقیات افراد جامعه برمی گردد و طبیعت تغییر در این امور زمان بری است لذا کارجهادی در این حوزه به پشتکار و استقامت بسیار بالا و استمرار نیازمند است. لازم به ذکر است که با توجه به اینکه مسئلۀ تحقق مقاومت اقتصادی مد نظر ماست باید دانست که فرهنگ و نهادهای فرهنگی به منزلۀ روحی است که در کالبد حرکت‌های اقتصادی دمیده می‌شود و بدون شک تضمین کنندۀ تحقق اهداف و برنامه‌های اقتصادی پشتوانۀ فرهنگی آن است. از همین روست که مقام معظم رهبری پس از نام گذاری سلسله سالهایی با هدف تحقق اهداف اقتصادی گفتمان انقلاب، سال ۹۳ را اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی نامیدند، چرا که بدون توجه به پشتوانۀ فرهنگی امکان تحقق اهداف اقتصادی این گفتمان وجود ندارد و تا زمانی که بستر و پیش زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی آحاد امت آمادۀ پذیرش راهبردهای اقتصادی این گفتمان نباشد تحقق آن امکان ناپذیر است. البته باید مد نظر داشت که پرداختن به رابطۀ اقتصاد و فرهنک و توجه به آن در حرکت‌های جهادی به معنی عدم توجه به حرکت‌های فرهنگی در جهت تعالی فرهنگ اسلامی نیست بلکه اینها در راستا و در طول یکدیگر قرار می‌گیرند. آنچه مدنظر مجاهدان فرهنگی این است که سبک زندگی ناب اسلامی در جای جای مناطق کشور در عین تفاوت عناصر موقعیتی مانند آداب و رسوم و سنت‌های بومی نهادینه شود. علت توجه به حرکت‌های جهادی فرهنگی از این حیث است که نظام سازی اسلامی و اداره جامعه مبتنی بر فقاهت و فهم اسلامی مستلزم وجود بسترهای فرهنگی و اجتماعی متناسب با آموزه‌های اسلام است. بنابراین جهت و سمت و سوی فعالیت‌های جهادی فرهنگی به سمت پیاده سازی فرهنگ و سبک زندگی اسلامی و مبارزه با فرهنگ بیگانه و نفوذ آن در متن زندگی امت اسلامی است و در همین چارچوب فعالیت‌های فرهنگی مختلف بایستی با ویژگی‌هایی از جمله اخلاص و خودساختگی مجاهدان فرهنگی و تدبیر و مدیریت شایستۀ اسلامی و توجه به دوام و بقا و پایداری صورت پذیرد.

حرکت‌های جهادی علمی و پژوهشی

در تبیین حرکت‌های جهادی علمی مقام معظم رهبری این چنین می‌فرمایند:« ثمرۀ ترکیب جهاد و علم دو چیز است: یکی علم جهادی و یکی هم جهاد علمی. علم جهادی همان چیزی است که محصول حرکت‌های جهادی در حوزۀ علم است. یعنی دانشمندان و اندیشمندان با تلاش بی وقفۀ خود و با امید به آینده و تحمل سختی‌ها به علوم و دانش‌های مختلف دست می‌یازند. جهاد علمی نیز یعنی اینکه اندیشمندان و صاحبان علم با به کارگیری علم در جهت زدودن موانع و مشکلات طبیعی و انسانی، حرکتی جهادگونه انجام می‌دهند. مفهوم ساده تر ترکیب علم و جهاد این است که باید با جهاد اکتساب علم کنیم و سپس با علم کسب شده به جهاد و مبارزه و رفع مانع بپردازیم.۲ با توجه به بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی حرکت‌های جهادی علمی در دو فرآیند خلاصه می‌گردد: ۱) ابتدا حرکت‌های جهاد گونه در جهت کسب علم و تلاش جهادی برای آماده سازی بستر کسب علم و فراهم کردن فرصت‌های علم آموزی در مناطق مختلف کشور مد نظر می‌باشد. در این زمینه حرکت‌های جهادی در جهت پرورش علمی و شکوفایی استعدادهای علمی به فعالیت و برنامه ریزی می‌پردازند و امکانات لازم جهت این امر را فراهم می‌سازند. ۲) مسئلۀ بعد این است که علم کسب شده در مسیر حل مسائل و معضلات کشور مورد استفاده واقع شود و این امر در صورتی تحقق می‌یابد که امکان پژوهش مسئله محور فراهم گردد. بنابراین در این شاخه باید توجه شود که کارکرد علم حل مسئله و رفع موانع و مشکلات کشور است و این حل مشکل جز از طریق تتبع و پژوهش امکان پذیر نمی‌باشد. بنابراین حرکت‌های جهادی در این رابطه در جهت ایجاد بستر لازم برای پژوهش و به کارگیری علم حاصل شده برای حل مسائل نظام اسلامی می‌باشد. با توجه به دو جهتی که اشاره شد حرکت‌های جهادی علمی و پژوهشی هم در عرصۀ توانمندسازی علمی، کشف و پرورش استعدادها و نخبه یابی و نخبه پروری و هم در عرصۀ استفاده از توانایی‌ها و ظرفیت‌های علمی برای حل مسائل انقلاب اسلامی تعریف می‌شوند.

پی‌نوشت‌ها:

۱. مقالۀ حاضر برگرفته از پروژه‌ای است که پیش از این توسط مؤلف و در پژوهشکدۀ بسیج انجام شده است.

۲. برگرفته از بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از مسئولان جهاد دانشگاهی، اول تیر۱۳۸۴. 

-----------------------------------

پدافند اقتصادی، ش 11، مهر ماه 1394، صص 29-31