یکی از ارکان اصلی اقتصاد مقاومتی، دانش‌بنیان‌کردن اقتصاد به‌ویژه بخش‌های مهم و حساس کشور است. با توجه به این‌که دانش و فناوری در اقتصاد امروز از ارزش‌افزودۀ فراوانی برخوردار است، کشورها در تولید و انتقال فناوری‌های پیشرفته با یکدیگر به رقابت جدی برخاسته‌اند. در وضعیت کنونی کشور به نظر می‌رسد انتقال فناوری‌های سطح بالا و پیشرفته بتواند هم به تولید داخلی کمک کند و رقابت‌پذیری و کارایی آن را در بازارهای جهانی ارتقا دهد و هم رشد اقتصادی چشمگیری برای کشور به ارمغان آورد. در این مقال به دنبال واکاوی مفهومی و ماهوی انتقال فناوری هستیم.

قبل از پرداختن به تعریف «انتقال فناوری» بهتر است مفهوم فناوری را بشناسیم. فناوری در زبان فارسی معادل کلمۀ تکنولوژی به‌کار می‌رود. معنای تحت الفظی تکنولوژی (Technology)، شناخت فن و اصطلاحاً فن‌شناسی است ولی مفهوم آن «کاربرد عملی دانش به ویژه در صنعت» می‌باشد که این مفهوم از هیچ یک از کلمات فن‌آوری و فن‌شناسی استنباط نمی‌شود و پیشنهاد می‌گردد کلمه‌ای معادل این واژه ایجاد و جایگزین کلمۀ «فناوری» شود؛ چرا که مثلاً وقتی گفته می‌شود فناوری اطلاعات1، ابتدایی‌ترین معنایی که از این عبارت بدست می‌آید، «آوردن فن اطلاعات» است و این به‌طور ضمنی یعنی نادیده‌گرفتن توان داخلی برای تولید فن اطلاعات و استفاده از آن. به‌هرحال ما نیز به ناچار از واژۀ فناوری استفاده می‌کنیم ولی منظورمان همان معنای وسیع‌تر آن، کاربرد عملی دانش، است. به‌هرحال، انتقال فناوری را می‌توانیم به مفهوم انتقال دانش‌ها، مهارت‌ها، تجهیزات و روش‌های ساخت از محل تولیدشده یا توسعه‌یافته به محل دیگر به منظور استفاده عملی درنظر بگیریم. روش‌های کسب فناوری به دو صورت است: یا اینکه از طریق تحقیقات داخلی تمام مراحل ایجاد و توسعه یک فناوری به طور کامل طی می‌شود که به آن «درون‌زا» گفته می‌شود و یا اینکه فناوری از کشوری که قبلآ به آن دست‌یافته است، انتقال می‌یابد. هرکدام از این دو روش سازوکارهای خاصی را از لحاظ آموزش، پژوهش و مدیریت کلان آن‌ها نیاز دارد.

در انتقال فناوری ملاحظه می‌شود معمولاً کشورهای واردکننده فناوری در طی زمان آن‌چنان که باید نتوانسته‌اند به حد و اندازه رشد و توسعه اقتصادی مناسب دست پیدا کنند که این امر به‌دلیل عدم اثربخش‌بودن انتقال فناوری می‌باشد. انتقال موفق فناوری نیازمند شناسایی اهداف صنعت، فناوری‌های مورد نیاز، منابع فناوری، روش‌های انتقال و عوامل مؤثر و تاثیرگذار در آن می‌باشد.

فرآیند انتقال فناوری نیازمند زمان است و این‌طور نیست که توسط حرکت سادۀ خرید محصولات فناورانه، مدعی شویم فناوری به محلی انتقال یافته است.

فرآیند انتقال فناوری نیازمند زمان است و این‌طور نیست که توسط حرکت سادۀ خرید محصولات فناورانه، مدعی شویم فناوری به محلی انتقال یافته است. این فرآیند زمان‌بر نیازمند زیرساخت‌های خاص است. در این فرآیند، فناوری وارداتی باید به گونه‌ای کسب شود که نه تنها برای تولید کالا و خدمات بلکه زمینه‌هایی جهت خلق فناوری جدید باشد. در فرآیند انتقال فناوری، ماشین‌آلات و ایجاد تأسیسات مورد نیاز آن‌ها علی‌رغم دربرگیری سهم عظیمی از سرمایه‌گذاری، به‌راحتی انتقال می‌یابند، چرا که ملموس می‌باشند. ولی نکته مهم و ضروری در اینجا، اجزای نرم‌افزاری فناوری از قبیل منابع انسانی متخصص و روش فنی تولید می‌باشد که غیرملموس بوده است و شاید هرگز نتوان از تحقق کامل آن‌ها مطمئن شد. متأسفانه اغلب دیده می‌شود که در بحث انتقال فناوری، فقط ماشین‌آلات مورد نیاز وارد شده است و انتقال دانش صرفاً به نحوۀ کار با آن ماشین‌آلات منحصر می‌شود.

برای انتقال موفقیت‌آمیز فناوری، روش‌های مختلفی وجود دارد. روش‌های انتقال تکنولوژی، بسته به نوع فناوری و شرایط متقاضی و عرضه‌کنندۀ آن متفاوت و در برخی موارد بسیار متنوع است. به‌عنوان‌مثال، قراردادهای فی‌مابین دریافت‌کننده و ارائه‌کنندۀ فناوری باید به‌صورت قرارداد دانش فنی باشد، به‌عبارت‌دیگر، در قرارداد به صراحت عنوان شود که کشور صاحب فناوری ملزم به آموزش دقیق نحوۀ ایجاد و توسعۀ فناوری مدنظر به منابع انسانی کشور دریافت‌کنندۀ آن می‌باشد و به‌طور کامل در بخش تحقیق و توسعۀ فناوری شرکت نمایند. در مورد بعضی از محصولات می‌توان از تکنیک مهندسی معکوس استفاده کرد و از این طریق به فناوری‌های آن‌ها پی‌برد و از آن کپی و تقلید نمود. باید در نظر داشت که می‌توان پس از دستیابی به فناوری خاص به توسعه و گسترش آن پرداخت و به جای مقلدبودن در فناوری، به پیشرو تبدیل گشت که این امر نیازمند تأمین مالی، عزم و روحیۀ جهادی، حمایت دولت، نیروهای متخصص و ... می‌باشد.

قراردادهای فی‌مابین دریافت‌کننده و ارائه‌کنندۀ فناوری باید به‌صورت قرارداد دانش فنی باشد، به‌عبارت‌دیگر، در قرارداد به صراحت عنوان شود که کشور صاحب فناوری ملزم به آموزش دقیق نحوۀ ایجاد و توسعۀ فناوری مدنظر به منابع انسانی کشور دریافت‌کنندۀ آن می‌باشد و به‌طور کامل در بخش تحقیق و توسعۀ فناوری شرکت نمایند.

در انتقال فناوری موانع بسیاری وجود دارد. یکی از مهم‌ترین موانع در توسعه و کسب موفق فناوری، دخالت‌های دشمنان است که به طرق مختلف سعی در عقب‌نگهداشتن ما از دسترسی به فناوری‌های و دانش‌های نوین دارند. زمانی که ملاحظه می‌کنند کشوری به فناوری‌ای دست یافته است، با بهانه‌جویی‌های مختلف سعی در تخریب و محدودسازی آن می‌کنند. نمونۀ بارز آن، فناوری هسته‌ای است. حال اگر در فناوری‌های دیگری مثلاً تولید خودروهای کلاس بالای جهانی به فناوری‌های جدیدی دست پیدا کنیم، به بهانه اینکه از آن در ساخت ماشین ابزار تسلیهاتی می‌توان استفاده کرد، دخالت می‌کنند و برای جلوگیری از پیشرفت و حتی متوقف‌سازی آن، اقدام و تحریم می‌کنند.

یکی از موارد مهمی که در تولید و توسعۀ فناوری باید به آن توجه شود مدیریت دانش‌های تولیدشدۀ داخلی است. متأسفانه مقاله‌محورشدن دانشگاه‌ها و مراکز علمی چه در پذیرش و گزینش دانشجو و چه در ارتقاء رتبۀ علمی هیئت‌های علمی منجربه فاصله‌گرفتن از اهداف اصلی تولید علم شده است؛ به‌طوری که ملاحظه می‌گردد که هدف بسیاری از پژوهشگران از انجام تحقیق، صرفاً داشتن مقالۀ دارای نمایۀ ISI است. ما در این کشور تحقیق و پژوهش می‌کنیم و یافته‌های علمی خودمان را به‌راحتی در اختیار ژورنال‌های خارجی و به زبان آن‌ها ارائه می‌کنیم و خودمان هیچ بهره‌ای از آن نمی‌بریم. این در حالی است که دشمنان با تحلیل مقالات و پژوهش‌های ارسالی محققان کشورهای مختلف در حوزه‌های مختلف، به راحتی آن‌ها را رصد علمی می‌کنند و برای متوقف‌سازی دسترسی به فناوری خاص یا توسعه آن، مانع‌تراشی می‌کنند. به‌هرحال، در این حوزه باید ساختارها اصلاح شوند. به‌عنوان مثال؛ نشریات علمی و پژوهشی داخلی تقویت شوند و به‌جای ارسال مقاله به ژورنال‌های خارجی، از پژوهش‌گران درخواست شود که به نشریات داخلی توجه بیشتری کنند و یافته‌های علمی خودشان را به زبان فارسی منتشر کنند.

انتخاب فناوری، اصلی‌ترین مرحله انتقال فناوری است؛ چرا که ابتدا باید نیازی که در جامعه وجود دارد یا سیاست‌های کلان کشور به آن سمت تمایل دارد، تشخیص داده شود و سپس منابع مناسب برای انتقال فناوری انتخاب گردد.

به منظور موفقیت در انتقال فناوری، باید اهداف، سیاست‌ها و برنامه‌های کلان و بلندمدت تعیین شوند و سپس اقدامات لازم برای تسلط کامل بر علوم پایه جهت کسب مهارت در علوم کاربردی اتخاذ شود. انتخاب فناوری، اصلی‌ترین مرحله انتقال فناوری است؛ چرا که ابتدا باید نیازی که در جامعه وجود دارد یا سیاست‌های کلان کشور به آن سمت تمایل دارد، تشخیص داده شود و سپس منابع مناسب برای انتقال فناوری انتخاب گردد. تجربیات کشورهای موفق در انتقال فناوری نشان داده است که اتخاذ راهبرد توسعه صنعتی از طریق توسعه صادرات، سرمایه‌گذاری گسترده در توسعۀ منابع نیروی انسانی و زیربنایی یعنی آموزش و تربیت فنی و زیربنایی، توسعه توانایی‌های داخلی فناوری از طریق روش‌های مناسب انتقال فناوری و البته حمایت‌های دولتی از مهم‌ترین عوامل موفقیت‌شان بوده است. ▪

پی نوشت

1. . Information Technology (IT)

--------------------------

پدافند اقتصادی، ش 19، خردادماه 1395، صص 5-6