با توجه به تجربۀ موفق نانو و جایگاه مدیریت جهادی در این موفقیت، به سراغ دکتر علی محمد سلطانی مدیر دبیرخانه ستاد ویژه توسعه فناوری نانو و معاون پژوهشی پژوهشکدۀ مطالعات فناوری رفتیم تا دربارۀ مؤلفه‌های مدیریت جهادی در حوزه‌های دانش‌بنیان به‌ویژه با توجه به تجربۀ نانو گفت‌وگو کنیم.

رسالت اصلی ستاد ویژۀ فناوری نانو چیست؟

ستاد نانو متولی امور فناوری نانو است که در سال ۸۲ پس از دو سال کار ترویجی که مرکز همکاری و فناوری ریاست جمهوری انجام داد تأسیس شد. در سال ۸۴ یک برنامه ده سال تدوین کرد که به تصویب دولت سپس به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. باگذشت ده سال این برنامه اجرا شد. و اکنون برنامه ده ساله دوم که تا سال ۱۴۰۴ تهیه شد.کل برنامه نانو دانشگاه‌ها و شرکت‌ها و مؤسسات ایران در این ستاد مدیریت، سیاست گذاری، نظارت کلی و حمایت می‌شود. پژوهشکده مطالعات فناوری در سال ۹۱ تأسیس شد که فعالیت آن پژوهش برای حل مسائل کلان که بیشتر در زمینه علم و فناوری و اقتصاد دانش بنیان است. پژوهشکده در حوزه نانو مجموعه‌ای از فعالیت‌های پژوهشی را بر عهده دارد. تدوین نظام آمار اقتصادی نانو، آینده نگاری نانو، از جمله این فعالیت‌ها است. پژوهشکده یکی از بازوهای مطالعاتی ستاد فناوری نانو است.

دستاوردهای پژوهشکده در حوزه نانو چه بوده است؟

پژوهشکده سامانه تبادل فناوری برای ستاد طراحی کرده است. در این سامانه شرکت‌های صنعتی متقاضی فناوری نانو با ثبت تقاضای خود با شرکت‌های کوچک تر که صاحب فناوری هستند، مرتبط می‌شوند. در این سامانه کارگزاران تخصصی وجود دارد که این ارتباط را ایجاد می‌کند. کارهای مطالعات زیادی نیز در دست انجام هست.

عوامل موفقیت نانو چه بوده است؟

مقام معظم رهبری در تاریخ یازدهم بهمن ۹۳ پس از بازدید از نمایشگاه دستاوردهای فناوری در سخنرانی کوتاهی عوامل موفقیت را بیان کردند. این موفقیت‌ها نسبت به جاهای دیگر کشور نسبی است اما هنوز کارهای انجام شده زیاد است. یکی از این عوامل برنامه ریزی است. در ابتدای شروع کار با برنامه ریزی شروع شد. برنامه ای ده ساله که هر سه سال یکبار به روز شده است. تقریباً طبق برنامه پیش رفت.نیروهایی که در ستاد نانو درگیر بودند، نیروهایی علاقه‌مند و با انگیزه بودند و اعتقاد داشتند که باید برنامه را اجرا کنند.دیگر اینکه ستاد یک جایگاه سیاسی نبوده است. مدیریت ثابت داشته است. دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، شرکت‌ها و دانشجویان خود را با نانو درگیر کردند. پای کار آمدند. در همه دانشگاه‌ها و آموزش و پرورش شهرستان‌ها در این زمینه فعالیت می‌کنند.

جایگاه نانو در اقتصاد دانش‌بنیان چیست؟

نانو یک فناوری با کاربردهای متنوع است. در حوزه‌های مختلف صنعتی، پزشکی، کشاورزی و ... کاربرد دارد. نانو با ارتقا کیفیت محصول و بهره‌وری در هر یک از بخش‌ها تأثیر می‌گذارد. زمانی که نانو را وارد صنعت نساجی می‌کنید در واقع شدت و اهمیت دانش در صنعت نساجی را بالا می‌برید. برای مثال با استفاده از فناوری نانو در قطعات UPVC استحکام این محصول افزایش می‌یابد. این بهبود اثر دانش نانو است. در صنعت دارو، به طور معمول دانشی که در تولید دارو استفاده می‌شود برای کشور دیگری است. به این صورت که شرکت خارجی امتیاز خود را به شرکت ایرانی می‌فروشد. این موضوع بیانگر آن است که سهم دانش در تولید محصول پایین است. در اینجا با نانو دارویی ساخته می‌شود که کشور صاحب دانش آن است. سودی که از فروش این دارو حاصل می‌شود مرهون سهم دانش آن است.

نقش نانو در مقاوم‌سازی و کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد چیست؟

اقتصاد مقاومتی به معنای مقاوم سازی در برابر اثرات بیرونی مثل بحران‌های خارجی، کاهش قیمت نفت و جنگ اقتصادی است. یکی از ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی این است که تسلط علمی و فناوری دارید. اگر دارویی تولید می‌کنید دانش آن برای شماست. نه اینکه دانش آن را از جایی دیگر گرفته‌اید. در این صورت اگر دانش جدیدی پیرامون دارو تولید شود مجبور می‌شوید که هزینه زیادی خرج کنید که امتیاز تولید آن را به شما بدهند. که بعد از چند سال همان محصول منسوخ می‌شود. ما در نانو هدفمان این است که شرکت‌هایی که صاحب علم و فناوری‌اند خودشان محصول تولید و وارد بازار کنند. هر میزانی که تسلط بر فناوری بیشتر باشد، اقتصاد مقاوم تر است.

هر میزانی که تسلط بر فناوری بیشتر باشد، اقتصاد مقاوم تر است. اگر ماشین آلات آن حوزه را خودمان تولید کنیم سطح مقاومت اقتصادی بالاتر می‌رود.

 اگر ماشین آلات آن حوزه را خودمان تولید کنیم سطح مقاومت اقتصادی بالاتر می‌رود. ماشین و دستگاه بیش تر از تولید خود محصول پیچیده است. در نانو تعداد زیادی از ماشین آلات تولید شده است. حدود ۱۲۰ دستگاه تجهیزات تولیدی و آزمایشگاهی در حوزه نانو وجود دارد. دانش نانو در کشور ایجاد شد و این دانش نیازمندی کشورمان را به خارج و واردات کاهش داد. همچنین اعتماد به نفس بالاتر رفت به این صورت که فعالیت‌ها منحصر به کارهای ساده و پژوهش نیست بلکه خودمان دستگاه تولید محصول را فراهم می‌کنیم. بنابراین ساخت تجهیزات و ماشین آلات یکی دیگر از عوامل مقاوم سازی اقتصاد است. اینکه شرکت‌هایمان دارای دانش فناوری نانو شوند و آن را به صنعت انتقال دهد موجب اقتصادی مقاومتی می‌شود زیرا ارزش افزوده را در صنعت بالا می‌برند. هر چقدر که کارخانه تولیدی بیش تر داشته باشیم نیروها بیشتر شغل دارند. واردات کمتر می‌شود و حتی می‌توان صادرات داشته باشیم. ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی نیز همین است که صنعت را با نانو رقابت پذیر کند تا کیفیت محصولات بالاتر رود. برای داشتن اقتصاد مقاومتی بایستی هجومی و برون گرا عمل کرد. خود را در دنیا معرفی کرد تا محصول را صادر کنیم. ما در برنامه ای قرار داریم که صادرات محصولات نانو ایران را در کشورهای دیگر صادر کنیم. به جای آنکه متکی به ارز نفتی باشیم کشورمان می‌تواند با فروش محصولات خود به دنیا ارز خود را حاصل کند.

مشخصه‌های اصلی مدیریت جهادی در بخش نانو چیست؟

یکی از مشخصه‌های مدیریت جهادی این است که منافعش شخصی نیست ولی کار جهادی منافع ایجاد می‌کند. اگر شرکتی نیت کند که تولید و اشتغال کشور را زیاد کند، منافعی هم برایش حاصل می‌شود. نیت اصلی منافع شخصی نیست. نیت اصلی خیر رساندن به جامعه و مردم است. کار و نتیجه‌گرایی در افراد جهادی وجود دارد. به گونه ای زندگی می‌کنند که کارشان به انجام برسد. کار و خدمتشان هدف می‌شود. در تمام شبانه روز کارشان را فراموش نمی‌کنند. این گونه نیست که اگر کار جهادی می‌کنند پس همه کاری را می‌کنند. کار جهادی هم دارای برنامه است. اگر جهاد را یک صحنه جنگ در نظر بگیریم، درست است که باید سریع تصمیم بگیریم ولی یک اشتباه کوچک می‌تواند شما را عقب بیاندازند. آن دسته از کارهای جهادی به پیروزی می‌انجامد که با برنامه باشد. مغرور نشدن، رعایت اخلاق از ویژگی‌های مدیریت جهادی است. در حوزه نانو هم که شامل ستاد، دانشگاه، شرکت‌ها و ... است هر یک از این عناصری که با این ویژگی‌ها کار کنند، جهادی عمل می‌کنند. برای نمونه شرکت‌هایی داریم که پروژه‌های در دست دارند که آلودگی آب‌های چاه را می‌گیرند. هدف اصلی آن‌ها این است که مشکلی را از جامعه برطرف نمایند. تصفیه آب و پس آب‌های صنعتی که نیاز به تلاش‌های زیاد دارد که شرکت‌ها این امور را انجام می‌دهند. دانشگاه‌هایی داریم که نیرو تربیت می‌کنند و هدفشان این است که به کشور خدمت کنند. این‌ها روحیه جهادی دارند. در ستاد نانو هم همین گونه است. اگر به این ویژگی‌ها عمل کند، جهادی عمل می‌کند.

چرا پیشرفت‌هایی که در حوزه نانو، سلول‌های بنیادین، هوا فضا داشته‌ایم در سایر عرصه‌های دیگری به این میزان نداشته‌ایم؟

مجموعه ای از عوامل در صنایع ما کمک کننده و هم‌افزا نبوده‌اند. در مقاطعی مدیران خوبی داشته‌ایم، ولی دخالت‌های دولتی هم بوده است. دلیلی ندارد بخش از صنایع ما دولتی یا نیمه دولتی باشد بلکه باید خصوصی باشند. وقتی مدیریت دولتی اعمال شود، نمی‌تواند مشکلات سیستم را حل کند. صنایع و این گونه بخش‌ها را بایستی از دولت جدا کنیم. افراد و مدیران برای خودشان زحمت بکشند. به گونه ای که نتیجه‌اش را خودشان می‌بینند. مدیران خوبی متولی این بخش‌ها نبوده است. شاید هم مدیران خوبی بوده‌اند اما سازمان‌های دولتی در آن دخالت داشته‌اند. یکی دولتی بودن و دیگری مدیریت نادرست موانع پیشرفت این بخش‌ها بوده است.

موانع مدیریت جهادی در اقتصاد دانش بنیان چیست؟

با این مقدمه شروع می‌کنم که هر کجایی که می‌خواهید فعالیتی انجام دهید باید فضای کسب و کار در آنجا فراهم باشد. اگر می‌خواهید محصولی بکارید باید آب و هوا و زمین برای کاشت خیار فراهم باشد. یکی از موانع این است که ما فضای مساعد برای اقتصاد نداشته‌ایم. برخی از قوانین و مقررات و شرایط فضا را نامناسب می‌کند. برای مثال بانک‌ها منابع مالی را برای صنعت فراهم می‌کند. اگر قرار باشد کسی فعالیت صنعتی در اقتصاد انجام دهد، اگر مجبور باشد وام با سود بالا با پیچیدگی‌های بوروکراسی دریافت کند به این معنا است که شرایط نامساعد است. اگر بخواهد مجوزی از دولت بگیرد، زمان این فرایند طولانی است. اولین مانع این است که فضای کسب و کار خوب نباشد. مانع بعدی این است که دولت دخالت زیادی کند. بعضی از شرکت‌ها خصولتی اند. نه خصوصی‌اند نه دولتی. دست نهادهای عمومی‌اند. این نهادها در اقتصاد سرمایه گذاری می‌کنند. از یکسری شرایط بهره‌مند می‌شوند به دلیل شناخت و اعتمادی که به آن‌ها دارند. اما این امر باعث می‌شود که بخش خصوصی نتواند رقابت کند. این نمونه ای از دخالت‌های دولت است. از موانع مدیریت جهادی این است که اخلاق کنار گذاشته شود: اینکه رقیب را از صحنه خارج کنیم، دروغ و فریب به کار ببریم، باورهای نادرستی داشته باشیم؛ اگر باور کسی این باشد که نمی‌توان در کاری موفق شد این قطعاً موفق نمی‌شود. اگر نیروهایی سر کار بیایند که باورهای قوی داشته باشند، که می‌شود کار کرد و روی پای خود ایستاد، کار آن‌ها متناسب با باورشان به ثمر می‌نشیند.باید افراد را با تخصصشان بر سر کار بگذاریم. اگر کسی خارج از تخصص خودش بر سر کاری باشد یکی دیگر از عوامل موانع خواهد بود.

چگونه می‌توان مؤلفه‌های مدیریت جهادی را در بخش‌ها اقتصادی کاربردی کرد؟

باید از ریشه‌ها شروع کرد. بخشی از موانع ما فرهنگی است. بایستی از کودکان، خانواده و تلویزیون و رسانه‌ها شروع کرد. دستگاه‌های فرهنگی باید ایده‌های بچه‌ها را تغییر دهند. هر نسلی نسب به نسل گذشته‌اش ایده‌های بهتر داشته باشد. در کشور افرادی داشتیم که بزرگ‌ترین کارها را انجام می‌دادند، الان هم داریم اما فرزندان همان نسل به گونه ای دیگری فکر می‌کنند. این امر را باید آموزش و پرورش، صدا و سیما کار کند. اعتماد به نفس ایرانی را بالا ببریم. اینکه می‌توانیم روی پای خودمان بایستیم. نه اینکه کشورهای دیگر را به رخ بکشیم. البته این خوب است به شرط اینکه ما را تحقیر نکند بلکه تقویت کند. یکی از مشکلات ما این است که همه به فکر خودشان هستند، این روحیه باید عوض شود. در زبان ژاپنی کسی من نمی‌گوید، کلمه من ندارند. نبایستی در کار به ظاهر همکار اما در باطن رقیب هم باشند.

قرارگاه پدافند اقتصادی چه نقشی در تثبیت مؤلفه‌های مدیریت جهادی در اقتصاد دانش بنیان دارد؟

برای نهادینه کردن این روحیات، هر بخشی برای خودش باید کار کند. اگر کسی برای خودش شرکت کوچک دارد، باید این روحیات را به کار ببرد. قرارگاه هم در حوزه کاری خودش باید مشوق این امور باشد نشریه مطالبی را چاپ کند که تولید و اشتغال را بیش تر کند. تشویق به تولید، نوآوری محصولات، بازار و فروش، تولید کالا و تجهیزات ایرانی کند. اگر از شرکت‌هایی حمایت می‌کند از شرکت‌هایی که تولید بیش تر می‌کند حمایت کند.

----------------------------

پدافند اقتصادی، ش 11، مهر ماه 1394، صص35-36