1. مقدمه

جهاد از مادّه جَهد به معناى مشقّت است (معجم مقاییس‌اللّغه، ج‌۱، ص‌۴۸۶، «جَهد») و در اصطلاح شرع، عبارت است از بذل جان، مال و توان خویش در راه اعتلاى کلمه اسلام و اقامه شعائر ایمان.(جواهرالکلام، ج‌۲۱، ص‌۳) بنابراین، جهاد در اسلام، تنها جهاد با اسلحه و نظامی نیست، بلکه همه اشکالی که موجب می‌شود تا اسلام اجرایی شود و در میان مردم و جامعه تحقق یابد، جهاد است و مجاهد کسی است که با هر آنچه در توان دارد در همه زمینه‌ها از جمله نظامی، اقتصادی و مانند آن از مال و جان بگذرد و تلاش کند تا هدف اسلام برآورده شود.امام خامنه‌ای درتعریف جهاد می‌فرماید: جهاد یعنی حرکت انسان در میدان حرکت و مبارزه با مانع‌ها و مانع تراش‌ها و احساس تکلیف و تعهد. یک ملت وقتی معتقد به جهاد شد، در همه میدان‌ها پیشرو است. «مدیریت جهادی» یکی از کلیدواژه‌هایی است که همواره مورد تاکید رهبر معظم انقلاب قرار گرفته است. شناخت مفهومی و مقصود رهبری از این عنوان و اصطلاح و شاخصه‌های آن می‌تواند جهت‌گیری ما را در عمل به آن تعیین کند؛ این نوشته بنا دارد با مراجعه به آموزه‌های وحیانی اسلام مفهوم و شاخصه‌های آن را تبیین نماید.

2. اهمیت و جایگاه جهاد در قرآن کریم

در قرآن کریم آیات متعددی در باب جهاد و شهادت وجود دارد که به موضوعاتی همچون فلسفه و هدف جهاد، انگیزه های جهادگران، ارزش جهاد، آفات جهاد، روح شهیدان محرّک جهاد، شهادت طلبی مانع سلطه پذیری و... پرداخته است. در این کلام الهی در ۴۵ آیه به موضوع قتال و در ۲۹ آیه به موضوع جهاد اشاره شده است. قتال به طور مشخص به جنگیدن در جبهه نبرد اشاره دارد ولی «جهاد» دارای معنای وسیع تری است. لذا خداوند در ۸ آیه از آیات ۲۹ گانه فوق الذکر به جهاد با مال و جان اشاره می فرماید و در آیات دیگر از بیان چگونگی جهاد در آیه مشخص می شود که شامل هر تلاشی در راه خدا می باشد. خداوند در آیاتی از قرآن جهاد فی سبیل الله را یکی از راههای رستگاری انسان بیان کرده و می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَیهِ الْوَسِیلَةَ وَجَاهِدُواْ فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» یعنی «ای کسانی که ایمان آورده‏اید از خدا پروا کنید و به او [توسل و] تقرب جویید و در راهش جهاد کنید باشد که رستگار شوید». در آیه ۱۰ سوره صف از جهاد در راه خدا به عنوان یک تجارت پر سود یاد می کند و می فرماید:«ای کسانی که ایمان آورده اید آیا شما را به تجارتی سودمند که شما را از عذاب دردناک نجات دهد دلالت نکنم. به خدا و رسول او ایمان آورید و با مال و جان در راه خدا جهاد (تلاش) کنید، این کار از هر تجارت برای شما بهتر است، اگر دانا باشید.»

جهاد در اسلام، تنها جهاد با اسلحه و نظامی نیست، بلکه همه اشکالی که موجب می‌شود تا اسلام اجرایی شود و در میان مردم و جامعه تحقق یابد، جهاد است.

برتری جهادگران نسبت به دیگر مؤمنان در آیه ۹۵ سوره نساء اشاره شده است: «مؤمنان خانه‏نشین که زیان‏دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می‏کنند یکسان نمی‏باشند خداوند کسانی را که با مال و جان خود جهاد می‏کنند به درجه‏ای بر خانه‏نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده [پاداش] نیکو داده و[لی] مجاهدان را بر خانه‏نشینان به پاداشی بزرگ برتری بخشیده است.» نکته بسیار مهم در مورد بحث جهاد در راه خدا این است که خداوند در آیه ۶ سوره عنکبوت تأکید می فرماید که جهاد به نفع خودتان است:«وَمَن جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ کسی که جهاد و تلاش کند، برای خود می‏کوشد زیرا خدا از جهانیان سخت بی‏نیاز است.» پس باید توجه کرد که اگر تلاش و جهاد می کنیم منتی بر کسی نداریم زیرا بیش از هر کس، خود سود برده ایم و از طرفی توقع پاداش با تشکر از خلق باعث لکه دار شدن اخلاص می گردد که آن وقت آن جهاد عظیم کاملاً بی ارزش می گردد. خداوند در آیات قرآن نه تنها جهادگران را به خیرات و خوبی ها و رحمت الهی بشارت می دهد بلکه از جهادگران به عنوان مومنان واقعی یاد کرده و می فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ» یعنی «مومنان واقعی تنها کسانی هستند که به خدا و رسولش ایمان آورده اند، سپس هرگز شک و تردیدی به خود راه نداده و با اموال و جان های خود در راه خدا جهاد کرده اند، آن ها راستگویانند.» در دنیا همه مؤمنان با مسائل مختلفی آزموده می شوند تا دینداران از مدعیان دینداری جدا گردند. بر اساس آیات قرآن «جهاد فی سبیل الله» نیز یکی از آزمونهای الهی است آنجا که خداوند در آیه ۳۱ سوره محمد می فرماید: « وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ» یعنی:« و البته شما را می‏آزماییم تا مجاهدان و شکیبایان شما را باز شناسانیم و گزارش های [مربوط به] شما را رسیدگی کنیم.»

3. جهاد در روایات

در باب اهمیت و فضیلت جهاد و چگونگی آن احادیث بسیار زیادی از معصومین علیهم السلام وارد شده است از آن جمل روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله است که فرموده اند: «بُنی الاسلام علی خمس شهادة ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله و اقامة الصلوة و الزکوة و الحج و الجهاد» بر اساس این روایت جهاد از ارکان اصلی دین مبین اسلام شمرده می شود. در حدیثی امیرالمومنین علی بن ابیطالب(ع) فرموده است: جهاد موهبتی الهی و دری از درهای بهشت است که خداوند تنها آن را به روی بندگان خاص خود می گشاید. نهج‏ البلاغه، خطبه‏ ۲۷ این توفیق را خداوند به هر کسی نخواهد داد و خداوند نیازی به جهاد ما ندارد لذا در آیه ۵۴ سوره مائده می فرماید: اگر شما از جهاد رو برگردانید، خداوند دیگرانی را به جای شما می آورد که این توفیق و وظیفه الهی را به نحو احسن انجام دهند. امام على علیه السلام در جای دیگر می فرمایند: «إِنَّ اللّه‏َ فَرَضَ الجِهادَ وَعَظَّمَهُ وَجَعَلَهُ نَصرَهُ وَناصِرَهُ. وَاللّه‏ِ ما صَلُحَت دُنیا وَلادینٌ إِلاّ بِهِ» (در حقیقت خداوند جهاد را واجب گردانید و آن را بزرگداشت و مایه پیروزى و یاور خود قرارش داد. به خدا سوگند کار دنیا و دین جز با جهاد درست نمى‏شود.وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۹، ح۱۵).

4. انواع جهاد

در روایات ما از حیث نوع دشمن (درونی یا بیرونی) جهاد به دو نوع کلی جهاد اکبر و جهاد اصغر تقسیم می شود امام صادق (ع) می فرمایند: پیامبر(ص) گروهی از اصحاب را برای عملیات نظامی به جایی فرستاد و زمانی که از مأموریت برگشتند به آنان فرمود، آفرین بر گروهی که جهاد اصغر را به نحو احسن بجای آوردند اما جهاد اکبر را باقی گذاشتند (و حقّش را اداء نکردند) در این حین عدّه ای از ایشان پرسیدند که ای رسول خدا جهاد اکبر چیست؟ حضرت فرمودند جهاد با نفس جهاد اکبر است.1 همچنین در روایات دیگر به اهمیت جهاد اکبر اینگونه اشاره شده است: لا فَضیلَةَ کالجِهادِ ، ولا جِهادَ کمُجاهَدَةِ اَلهَوی؛ (فضیلتی چون جهاد نیست ، و جهادی چون مبارزه با هوای نفس نیست).

در حقیقت خداوند جهاد را واجب گردانید و آن را بزرگداشت و مایه پیروزى و یاور خود قرارش داد. به خدا سوگند کار دنیا و دین جز با جهاد درست نمى‏شود.

از این روایات به خوبی معنا و مفهوم دو واژه جهاد اکبر و جهاد اصغر معلوم می شود. در تعالیم دینی صیانت و دفاع از کیان سرزمینهای اسلامی و جان و نوامیس مسلمانان با اینکه از اوجب واجبات است اما به جهاد اصغر تعبیر شده است و حفظ و صیانت نفس از کژیها و انحرافات به جهاد اکبر. چرا که شرط پیروزی در صحنه نبرد، دلدادگی و مطیع محض مولا بودن، پیروزی در صحنه جهاد اکبر و تزکیه نفس است. خداوند در سوره بقره آیه ۲۴۹ می فرماید: «کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرینَ» (چه بسیار گروه‏هاى کوچکى که به فرمان خدا، بر گروه‏هاى عظیمى پیروز شدند). و خداوند، با صابران و استقامت‏کنندگان) است. طالوت با گروه اندک اما مخلصی که داشت توانست جالوت و سپاهیان بی شمارش را مغلوب کند. و با مراجعه به آیه فوق می بینید که این پیروزی را مدیون مبارزه با هواهای نفسانی و تزکیه نفس می باشند. با نگاهی به آیات قرآن کریم و کلمات نورانی اهل بیت علیهم اسلام می توان دریافت که جهاد با چهار وسیله و روش انجام می شود: زبان2 (بیان حق و مبارزه تبلیغاتی با باطل) مال3 (صرف مال در راه خدا و برای اعتلای کلمه حق و نابودی باطل) جان و بدن (حضور در جبهه و قتال با دشمنان) قلب (داشتن نفرت و بغض درونی نسبت به دشمن و اهداف او) به عنوان نمونه به فرمایش امام على علیه ‏السلام می توان اشاره کرد: «جاهِدوا فى سَبیلِ اللّه‏ِ بَأَیدیکُم فَإِن لَم تَقدِروا فَجاهِدوا بِأَلسِنَتِکُم ؛ فَإِن لَم تَقدِروا فَجاهِدوا بِقُلوبِکُم.» (در راه خدا با دست‌هاى خود جهاد کنید، اگر نتوانستید با زبانهاى خود و اگر باز هم نتوانستید با قلب خود جهاد کنید. بحارالأنوار، ج۱۰۰، ص۴۹، ح۲۳)

5. تعریف مدیریت جهادی

اصطلاح مدیریت جهادی از دو جزء «مدیریت» و «جهاد» تشکیل شده است و برای تعریف آن ابتدا باید این دو واژه را تعریف کرد: مدیریت : در تعریف اصطلاحی مدیریت آمده است: «مدیریت فرایند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی سازماندهی بسیج منابع وامکانات هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می گیرد. (رضائیان علی مبانی مدیریت) جهاد: براساس مطالب فوق می توان گفت که جهاد در آموزه های دینی یک نوع مبارزه و تلاش شدید در مسیر الهی است که برای دفع دشمن بیرونی (جهاداصغر) یا مبارزه با دشمن درونی و نفس اماره (جهاد اکبر) انجام می شود4 و در آن انسان از همه ظرفیت ها و تواناییهای خود (زبان، مال، جان و...)5 برای تحقق اهداف (فی سبیل الله) استفاده می نماید. با توجه به تعاریفی که به صورت خاص از دو واژه «مدیریت» و «جهاد» ارائه شد می توان گفت مدیریت جهادی یعنی «علم و هنر رهبری و کنترل فعالیت های دسته جمعی، مبتنی بر مبارزه بلکه در تمامی عرصه‌های علمی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... جهت نیل به اهداف عالی یک مجموعه و رفع موانعی که در رسیدن به آن وجود دارد.»6 به عبارت دیگر مدیریت جهادی مدیریتی است با عشق و ایمان به خدا، خستگی‌ناپذیر، با گام‌هایی بلند و دارای شتاب مدبرانه که با بصیرت و دشمن‌شناسی خود از موانع پیش رو یکی پس از دیگری می‌گذرد و به‌ سوی ایجاد تمدن اسلامی به پیش می‌رود.7 مدیریت می‌تواند در اشکال گوناگونی خود را نشان دهد؛ اما زمانی می‌تواند دستاوردهای بزرگ مورد انتظار را تحقق بخشد، که این مدیریت با صبغه جهادی همراه باشد. همانطور که از مفهوم جهاد پیداست مدیریت جهادی مدیریتی است که در آن تلاشی مضاعفی صورت می گیرد در مقابله با دشمن و مشکلات درونی و بیرونی و برای رسیدن به اهداف عالی و مقدس.

6. مولفه ها و شاخصه های مدیریت جهادی

در تعالیم دینی مولفه‌ها و شاخصه های بسیار مهمی برای مدیریت جهادی بیان شده است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از :

6-1. از خودگذشتگی و ایثار یکی از مولفه های مدیریت جهادی ایثار و از خودگذشتگی است. اینکه شخص از حق و حقوق خود بگذرد و مردم و دیگران را مقدم دارد: و یؤثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصة

6-2. امید به فضل الهی (عدم توجه به کمبود نیرو و امکانات ظاهری) قال الذین یظنون انهم ملاقوا الله کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن الله و الله مع الصابرین بقره ۲۴۹ در مدیریت جهادی به کمبود نیرو و امکانات نسبت به دشمن توجه نمی شود بلکه با امید به فضل پروردگار، صبر و تلاش مضاعف برای نیل به اهداف صورت می گیرد.

6-3. ایمان و اخلاص از مهم ترین شاخص‌های مدیریت جهادی ایمان و اخلاص است. خداوند در آیاتی توفیق برجهاد خالصانه و به دور از هرگونه ترس از سرزنشگران را جلوه فضل الهى دانسته است. این بدان معناست که هر کسی به این روحیه دست نمی‌یابد، مگر اینکه از ایمان و اخلاص بهره برده باشد. (آل عمران، آیات ۱۷۳ و ۱۷۴؛ مائده، آیه ۵۴؛ ممتحنه، آیه ۱)8

6-4. استقامت و عدم سستی اینکه انسان اهل مقاومت، استقامت و صبر باشد و کاهلی نکند، از واژه جهاد که از جهد به معنای مشقت و تلاش بی‌وقفه و مستمر است به دست می‌آید. البته خداوند برضرورت پرهیز مجاهدان اسلام، از سستى در تعقیب دشمنان و امور دیگر در آیاتی از جمله آیه ۱۰۴ سوره نساء و ۴۵ و ۴۶ سوره انفال تاکید کرده است.

از شاخص‌های روحیه جهادی احسان و ایثار است. اینکه شخص از حق و حقوق خود بگذرد و مردم و دیگران را مقدم دارد. و یؤثرون على انفسهم و لو کان بهم خصاصة

6-5. توکل خداوند بار‌ها بر اصل توکل تاکید کرده و حتی به پیامبر(ص) سفارش کرده که در هنگام عزم بر انجام کاری اصل توکل را فراموش نکند؛ زیرا این خداوند است که برای اسباب، آثار قرار می‌دهد و مشیت اوست که تاثیرات را رقم می‌زند. (آل عمران، آیه ۱۵۹) همین مسئله در خصوص جهاد نیز به عنوان یک شاخص مورد تاکید قرآن در آیه ۵۱ سوره توبه قرار گرفته است.9

6-6. نسبت دادن همه موفقیت ها به خدا (پرهیز از غرور و عجب) قرآن کریم به مومنین یاد می دهد که همه موفقیتها و پیروزی های خود را به خدا نسبت دهند. فلم تقتلوهم و لکن الله قتلهم و ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمى انفال ۱۷ قدرت و ثروت و موفقیت در امری موجب می‌شود که&‌160; انسان دچار عجب و غرور شود و زمینه برای اشتباه و خطا فراهم گردد. خداوند در آیه ۴۷ سوره انفال از رهسپار شدن به جبهه‌هاى نبرد، با سرمستى و غرور نهی کرده است. این عامل در هر حوزه دیگری که مرتبط به جهاد است می‌تواند تاثیرات منفی و مخربی به جا گذارد.

6-7. ذکر بسیار خدا از شاخص‌های مهم دیگر مدیریت جهادی این است که انسان همواره خدا را در یاد داشته و خود را در محضر خدا ببیند. چنین حالتی موجب می‌شود که هرگز کار را در گستره کوچک دنیا و برآورد نیازهای مردم نبیند بلکه یک انگیزه قوی و آسمانی و بلندتری او را هدایت و تقویت کند.(انفال، آیه۴۵) 10

6-8. وحدت و پرهیز از تفرقه از دیگر عناصر و شاخص‌های مدیریت جهادی می‌توان به اتحاد، وحدت و همدلی میان اقشار جامعه اشاره کرد. در نظام اسلامی وحدت براساس اعتصام به حبل الله11 و اطاعت از ولی الله12 است. خداوند در آیاتی از جمله ۱۵۲ سوره آل عمران و ۴۵ و ۴۶ سوره انفال به این شاخص اشاره کرده و برلزوم اتّحاد و پرهیز از نزاع در عرصه جهاد با دشمن تاکید نموده است.

7. منابع و ماخذ

علامه محمد باقر مجلسی، بحارالأنوار.

شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه.

---، معجم مقاییس‌اللّغه.

نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام.

پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir

عزتی، مصطفی (۱۳۹۳)، «واکاوی مفهوم مدیریت جهادی»،

پایگاه تحلیلی برهان http://borhan.ir.

کوشکی، امین (۱۳۹۳)، «مدیریت جهادی چیست؟ (با تاکید بر منظومه فکری مقام معظم رهبری)»، http://www.salamsarbedar.com/vdce.o8fbjh87f9bij.html

رضائیان، علی (۱۳۹۱)، مبانی مدیریت رفتار سازمانی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

پورمنصور، اسماعیل (۱۳۹۳)، شاخصه‌های مدیریت جهادی از دیدگاه قرآن: http://kayhan.ir/fa/news/9452

پی‌نوشت

1. الکافی ج ۵ باب وجوه الجهاد ص۹ : عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ النَّبِیَّ ص بَعَثَ بِسَرِیَّةٍ فَلَمَّا رَجَعُوا قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِیَ الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ص وَ مَا الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ

2. المومن یجاهد بسیفه و لسانه – نهج الفصاحه حدیث ۸۱۸

3. وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ

4. جهاد متقوّم بر این دو رکن است: یکی اینکه در آن جدّ و جهد باشد؛ دیگر اینکه در مقابل دشمن باشد. مقام معظم رهبری ۲۰/۶/۱۳۷۳

5. جهاد گاهی با جان است، گاهی با مال است، گاهی با فکر است، گاهی با دادن شعار است، گاهی با حضور در خیابان است، گاهی با حضور در پای صندوق رأی است؛ این می‌‌شود جهاد فی سبیل اللَّه؛ مقام معظم رهبری ۲۶/۸/۱۳۸۹

6. کوشکی، امین (بی‌تا)

7. عزتی، مصطفی (۱۳۹۳)

8. پورمنصور، اسماعیل (۱۳۹۳)

9. همان

10. همان

11. واعتصموا بحبل لله جمیعا و لا تفرقوا ۱۵۲ سوره آل عمران

12. و اطیعوا الله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم و اصبروا ان الله مع الصابرین انفال ۴۶ -----------------------------------

پدافند اقتصادی، ش 11، مهرماه 1394، صص10-12